Tubba Halkı

 “Tubba Halkı” ve Güney Arabistan Kral/yöneti ünvanları

 

“اَهُمْ خَيْرٌ اَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَالَّذٖينَ مِنْ قَبْلِهِمْ اَهْلَكْنَاهُمْ اِنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمٖينَ” (44:37).

“وَاَصْحَابُ الْاَيْكَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعٖيدِ” (50:14).

 

Necâşî:

Güney Arabistan Krallarına Arabça “النجاشي”, Habeşçe “ንጉሥ” batı dillerinde “negus” denmiştir. Firavun, Kayser, Kisra gibi bir ünvandır.

Mısır Firavun’u

Pers/fars Kisra’sı (husrev’den Kesrô/Kôsrô suryanca)

Habeş Necâşi’si denir.

Tubba: “تبّع ” Habeşçe “ዐበተ” “𐤕𐤁𐤏”

𐩩𐩨𐩲 (Te-Be-‘Ayn) Güney Arabistan’da yine Krallık/yönetici ünvanı olarak kullanılmıştır. “Guldam” yakınlarında “yeha”da bulunan Bronz bir kazanda bu kullanıma denk gelinmiştir. M.Ö. Yedinci yüzyıla veya daha eskiye tarihlenmektedir.

Yeha (Etiyopya)

 

Tigray Bölgesi Yeha/yiha/yaha Tapınağı

ክልል ትግራይ, ትግራይ ክልል, kilil Tigrāy

Tapınak:

Yeha ይሐ yiḥa, 𐩥𐩢  HW; 𐩺𐩢𐩱  Yḥ'

Büyük Yeha Tapınağı (Etiyopya)

Dönem:

Güney Arab:    𐩩 ,𐩣, 𐩲 ,𐩵 Dʿmt (Dalet, Ayn, Mem, Taw).

Hebaşçe: ደዐመተ, D'MT , ዳዓማት Da'amat  veya ዳዕማት, Da'əmat MÖ. 980 - 400

Eritre ve Kuzey Etiyopya (Tigray Bölgesi).

Az sayıda yazıt ayakta kalmıştır.

Aksum Krallığından Önce sona eren bir krallıktır.

Yazıtın Çözümü

Latinize “tb’ krb/d-ysrn”

“Tubba ‘karib, Yasran

“Tubba” “Himyerliler” ile ilişkilendirilmiştir. Necâşî kullanımında daha eski olmalıdır.

Ptolemy Haritasında şu şekilde gösterilebilir;

Medyen ve Leyke (3) "Kara, Karanlık Günler"

 

Eyke-Leyke veya ‘Aynûna, Qidâr Krallığı “مملكة قيدار” (MÖ 800-300), Lihyan “لحيان” (MÖ. 600-100)‎, Nebatî Krallığı “المملكة النبطية” (MÖ.400 MS.106) altındadır.

Tevrât’ta hem Nebatîlere hem Qidârlılara işaret edilir;

“Doğum sırasına göre İsmail'in oğullarının adları şunlardır: İlk oğlu Nevayot (נבית/نَبَايُوتُ). Sonra Kedar (קדר/قِيدَارُ), Adbeel, Mivsam” (Tevrât, Yaradılış: 25:13).

Medyen Mûsâ, Yitro, Şu'ayb:

1. Bir Mısırlıyı öldürdükten sonra, Musa Mısır'dan kaçtı ve Midyan (מדין)'a gitti (Çıkış 2: 14-15).

2. Musa, kızlarını bir kuyuda kurtardıktan sonra Midyan rahibi Reuel (רעואל) ile birlikte yaşamaya başladı (Exodus 2: 16-22).

3. “Musa kayınbabası Yitro'nun yanına döndü. Ona, "İzin ver, Mısır'daki soydaşlarımın yanına döneyim" dedi, "Bakayım, hâlâ yaşıyorlar mı?" Yitro, "Esenlikle git" diye karşılık verdi. “ (Tevrât, Çıkış: 4:18).

Yitro mu? Reuel mi?

Reuel (el/Tanrı'nın arkadaş) anlamındadır. Yitro’nun adı başka bir bağlamda Hobab “חֹבָב” "sevgili" anlamındadır. Yitro “יתרו” "onun bolluğu" anlamına gelmektedir.

 

“Musa, kayınbabası Midyanlı (המדיני) Reuel oğlu Hovav'a, (לחבב בן־רעואל) “RAB'bin, “Size vereceğim dediği yere gidiyoruz” dedi, “Bizimle gel, sana iyi davranırız. Çünkü RAB İsrail'e iyilik edeceğine söz verdi.” ” (Tevrât, Çölde Sayım: 10:29).

“Sonra kızlar babaları Reuel'in (אל־רעואל אביהן) yanına döndüler. Reuel, "Nasıl oldu da bugün böyle tez geldiniz?" diye sordu. ” (Tevrât, Çıkış: 2:18).

“Musa Reuel (רעואל)'in yanında kalmayı kabul etti. Reuel de kızı Sippora'yı onunla evlendirdi. ”  (Tevrât, Çıkış: 2:21).

“Babalar Reuel – Bir açıklamaya göre Reuel, kızların büyükbabası, Yitro’nun babasıdır (krş. Bamidbar 10:29; Targum Yonatan; Raşbam; İbn Ezra; Radak, şeraŞim, Hatan k.b.). Pasukta “babaları” denmesinin sebebi, çocukların büyükbabalarına da “baba” diye hitap etmesinin normal oluşudur (Sifri). Bu genel bir kullanımdır ve “ataları” şeklinde anlaşılabilir. Diğer yandan Reuel’in bizzat Yitro olduðunu söyleyenler de vardır (bkz. 3:1; Mehilta; 18:1, Raşi o.a.; Josephus Flavius 2:12:1; Bamidbar 10:29, Sifri o.a.). Mehilta’ya göre bu, Yitro’nun 7 isminden biridir (bkz. 4:18, Raşi o.a.). Reuel ismi Bereşit 36:4’te de başka bir kişinin ismi olarak geçmektedir”

Ayrıca Yitro’dan Kenli olarakta bahsedilir:

“Kenliler'den Hever, Musa'nın kayınbiraderi (חתן) Hovav'ın (חבב) torunlarından, yani Kenliler'den ayrılmış, çadırını Kedeş yakınında Saanannim'deki meşe ağacının yanına kurmuştu.” (Tevrât, Hakimler: 4:11).

 

Medyen Kâhini Yitro ile Şu’ayb arasında bir ilişki kurulmuştur. Mûsâ’nın kayın pederi Yitro Şuâyb’dır denmiştir. Tevrât’ta bunu işaret eden bir şey yoktur.

Şu’ayb (شعيب) isminin “şa‘b (شعب)” (boy, halk, bölme, kesme, dağılma, ayrılma) çoğulu “شعوب”tır, “شُعُوبًا وَقَبَائِلَ” (49:13) “qabileler” kelimesiyle birlikte geçmektedir. “شعبة”(dal, bölüm) “ثَلٰثِ شُعَبٍ” (77:13) de aynı köktendir veya “şi‘b (شعب)” (vadi, dağ yolu, yol yarık, dar yol, su yolu) çoğulu “شعاب”dir. kelimesinin küçültme şekli  olduğuna dair görüşler bulunmaktadır.

İbranca “מִדְיָן” Midyan “çekişme” anlamına gelen bir kelimedir. 

Eyke-Leyke’lilerin yok oluşu şöyle anlatılır;

“فَكَذَّبُوهُ فَاَخَذَهُمْ عَذَابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ اِنَّهُ كَانَ عَذَابَ يَوْمٍ عَظٖيمٍ” (26:189).

“فَاَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَاَصْبَحُوا فٖى دَارِهِمْ جَاثِمٖينَ” (7:91).

 

“Gölgelik günü” ve “Sarsıntı” bir volkan püskürmesine işaret ediyor olabilir. Bölge buna uygundur;

 

https://archive.aramcoworld.com/issue/200602/volcanic.arabia.htm

 

 

Bu çöküşe veya yıkılışa giden neden Kur’an’a göre “Ekonomik”tir;

“فَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمٖيزَانَ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَاءَهُمْ وَلَا تُفْسِدُوا فِى الْاَرْضِ بَعْدَ اِصْلَاحِهَا ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنٖينَ” (7:85).

“وَيَا قَوْمِ اَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمٖيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَاءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِى الْاَرْضِ مُفْسِدٖينَ” (11:85).

Ölçek, Ölçü ve İktisadi Paylaşımda bozukluk, Ucuza kapma Pahalıya satma, sahte finansal raporlar, hileli seçimler, rüşvet, zorbalık, Fiyat ve Para hareketlerinden spekülasyon, “Rantçılar” ve “Rant ekonomisi”nin sürdürülebilir bir yönü yoktur.

Kur’an’a göre ve iktisad kurallarına göre, bunlar belli bir sınıfın toplumu götürdüğü çöküşün işaretleridir.

Kur'an'daki yapılanlara karşı verilen "karşılığı" mecazi olarak anlarsak, "Kara Günler"in nedeni, İktisadi ve Siyasi yozlaşma ve çürümedir.

Medyen ve Leyke (2). Eyke-Leyke-Leuke Kome

 

Ashâbu’l-Eyke

"كَذَّبَ أَصْحَابُ الْأَيْكَةِ الْمُرْسَلِينَ (176) إِذْ قَالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ أَلَا تَتَّقُونَ (177)" 

Ashâbu’l-Eyke’den Şu’ayb’ın kardeşleri olarak konu edinilir, Eyke kelimesinin “sedir ağacı, sık ve bol ağaçlıklı yer” anlamına geldiği, kelimenin Leyke şeklinde de okunduğu, bu takdirde şehrin adı olduğu, Medyen halkına çok ağaçlı bir bölgede yaşadıkları için bu adın verildiği de ifade edilmektedir (T.D.V.İslam Ansiklopedisi).

Eyke ve Leyke mushaf’ta şöyle imla edilmiştir;

“اَصْحَابُ الْاَيْكَةِ” (15:78).

“وَإِنْ كَانَ أَصْحَابُ الْأَيْكَةِ لَظَالِمِينَ”

“وَإِن كَانَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡأَيۡكَةِ لَظَٰلِمِينَ”

“وَاَصْحَابُ الْاَيْكَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعٖيدِ” (50:14).

“وَاَصْحَابُ الْئَيْكَةِ” (38:13).

“وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ الْأَيْكَةِ أُولَئِكَ الْأَحْزَابُ”

“وَثَمُودُ وَقَوۡمُ لُوطٍۢ وَأَصۡحَٰبُ لۡـَٔيۡكَةِۚ أُو۟لَٰٓئِكَ ٱلۡأَحۡزَابُ”

veya

“لْپَيْكَةِ”  “كَذَّبَ اَصْحَابُ لْپَيْكَةِ الْمُرْسَلٖينَ” (26:176).

 

“أيك ”; “Çalılık”, “Çalılık korusu”, “Palmiye Ağaçları” ile dolu bahçe, “Meyve Bahçesi”, “orman” anlamına gelen bir kelime.

Laika (لْپَيْكَةِ)-Leuke (Λευκή) ile ses benzerliği dışında, konum olarak ta ilişki kurulmuştur. Leuke Arabistan'ın kuzeybatısında olmalı,

λευκή κώμη: Leuke Kome (لوكا كوم), Leuce Come (وادي عينونة) şeklindedir, “beyaz köy” anlamına gelir, Aelius Gallus, Pliny, Ptolemy, Strabon (Leuke Kome, large emporium), Periplus (Leuke Kome) Tarafından bilinir.

Leuke Kome, Kızıldeniz'deki ana ticaret merkezlerinden biriydi

Strabon, Roma'nın Arabistan'ı ele geçirme girişimiyle ilgili anlatımında Leuce Come'den bahseder (XVI.iv.24)

Leuke Kome ile ilgili en son kaynak “Monumentum Adulitanum”dur:

https://en.wikipedia.org/wiki/Monumentum_Adulitanum 

https://web.archive.org/web/20060220055737/http://users.vnet.net/alight/aksum/mhak4.html 

 

    Leuke Kome , Petra için Nebatî liman kentiydi. Güney Arabistan ve Hindistan'dan gelen mallar gemiyle gelir ve boşaltılırdı. Strabon, malların Arabistan'dan Ain Ounah'taki (Aynuna) liman kenti Leuke Kome'ye oradan Petra'ya, ardından Rhinocolura (Ῥινοκόρουρα: Eski Mısır ve İsrail Toprakları arasındaki sınırda bir yer)'ya nasıl taşındığını anlatır.

    

Şu anda Aynuna ( Arapça : وادي عينونة ‎) olarak adlandırılan bir yerin yakınında olabilir,

https://depot.ceon.pl/handle/123456789/19983 

Burada liman kenti “الخريبة” ve “وادي عينونة” bulunur.

Ptolemy, Akabe yakınlarındaki Onne veya Omne adında bir yerden bahseder, bu da “عينونة”ya tekabül edebilir.

 

Medyen ve Leyke (1).

 

        “أَصْحَابِ مَدْيَنَ” (9:70)

 

Tevrât ve İncîl’de Medyen

Midyan (מדין, مِدْيَانَ, ܡܕܝܢ, Midian, Μαδιάμ, Madian)

“İbrahim bir kadınla daha evlendi. Kadının adı Ketura'ydı (1). Ondan Zimran, Yokşan, Medan, Midyan (מדין), Yişbak, Şuah adlı çocukları oldu (2). ” (Tevrât, Yaradılış: 25:1,2, Bak 25:4). 

“Midyanlı tüccarlar oradan geçerken, kardeşleri Yusuf'u kuyudan çekip çıkardılar, yirmi gümüşe İsmaililer'e sattılar. İsmaililer Yusuf'u Mısır'a götürdüler. ” (Tevrât, Yaradılış: 37:28).

“Ertesi gün Musa, kavga eden iki İbrani'yle karşılaşınca onları barıştırmak istedi. 'Efendiler' dedi, 'Siz kardeşsiniz. Niye birbirinize haksızlık ediyorsunuz?' (26). "Ne var ki, soydaşına haksızlık eden kişi Musa'yı yana iterek, 'Kim seni başımıza yönetici ve yargıç atadı?' dedi (27). 'Yoksa dün Mısırlı'yı öldürdüğün gibi beni de mi öldürmek istiyorsun?' (28). Bu söz üzerine Musa Midyan ülkesine kaçtı. Orada gurbette yaşadı ve iki oğul babası oldu (29).” (İncîl, İşler: 7:26-29).

“Firavun olayı duyunca Musa'yı öldürtmek istedi. Ancak Musa ondan kaçıp Midyan yöresine gitti. Bir kuyunun başında otururken (15). Midyanlı bir kâhinin yedi kızı su çekmeye geldi. Babalarının sürüsünü suvarmak için yalakları dolduruyorlardı (16)” (Tevrât, Çıkış: 2:15).

“Musa kayınbabası Midyanlı Kâhin Yitro'nun sürüsünü güdüyordu. Sürüyü çölün batısına sürdü ve Tanrı Dağı'na, Horev'e vardı. ” (Tevrât, Çıkış: 3:1).

“Moav ve Midyan ileri gelenleri falcılık ücretini alıp gittiler. Balam'a varınca Balak'ın bildirisini ona ilettiler. ” (Tevrât, Çölde Sayım: 22:7).

“Ekin ektikleri vakit, Midyanlılar, Amalekliler (עֲמָלֵק‎,عماليق‎) ve öbür doğulu halklar topraklarına girip ” (Tevrât, Hakimler: 6:3).

“Deve sürüleri, Midyan'ın ve Efa'nın deve yavruları Senin topraklarını dolduracak. Bütün Saba halkı geliyor, Altın ve günnük getiriyor, RAB'bin erdemlerini ilan ediyorlar. ” (Tevrât, Yeşaya: 60:6).

Tevrât ve İncîl’de Medyen ve Mûsâ arasında ilişki vurgulanır.

Kur’an’da ise hem Mûsâ ve hem  Şu’ayb ile ilgilidir Medyen;

Şu’ayb:

“وَاِلٰى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا” (7:85, 11:84, 29:36).

Mûsâ:

“وَاَصْحَابُ مَدْيَنَ وَكُذِّبَ مُوسٰى فَاَمْلَيْتُ لِلْكَافِرٖينَ ثُمَّ اَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ نَكٖيرِ” (22:44).

“وَلَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَاءَ مَدْيَنَ قَالَ عَسٰى رَبّٖى اَنْ يَهْدِيَنٖى سَوَاءَ السَّبٖيلِ” (28:22).

“اِذْ تَمْشٖى اُخْتُكَ فَتَقُولُ هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلٰى مَنْ يَكْفُلُهُ فَرَجَعْنَاكَ اِلٰى اُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّيْنَاكَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاكَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنٖينَ فٖى اَهْلِ مَدْيَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلٰى قَدَرٍ يَا مُوسٰى” (20:40).

“وَلَمَّا وَرَدَ مَاءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ اُمَّةً مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ وَوَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَاَتَيْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُكُمَا قَالَتَا لَا نَسْقٖى حَتّٰى يُصْدِرَ الرِّعَاءُ وَاَبُونَا شَيْخٌ كَبٖيرٌ” (28:23).

“وَلٰكِنَّا اَنْشَاْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ وَمَا كُنْتَ ثَاوِیًا فٖى اَهْلِ مَدْيَنَ تَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِنَا وَلٰكِنَّا كُنَّا مُرْسِلٖينَ” (28:45).

Ptolemy’de “Modiana” ve “Madiana” (VI. 7, 27) şeklinde geçen iki yer vardır, “Modiana”nın “Meyden” olma ihtimali daha yüksektir.

 

Josephus’ta Medyen’den bahseder;

“And when he came to the city of Midian, which lay upon the Red Sea” (Antik. II. xi. 1).

http://penelope.uchicago.edu/josephus/ant-2.html

https://www.gutenberg.org/files/2848/2848-h/2848-h.htm#link22HCH0011

Josephus'un bahsettiği Medyen, Kızıldeniz kıyısındadır, Ptolemy’de geçen yere konum olarak uymaktadır.

Ptolemy ve Josephus’un bahsettiği yer bugün aşağıdaki gibi gösterilebilir;

el-Bed’a (البدع), Mango ve diğer meyve ağaçlarıyla çevrili, sığ kuyulardan kolayca su elde edilen bir bölgede yer alan oldukça büyük bir vahadır.

el-Bed’a , Suudi Arabistan'ın Tebük Bölgesi'nde bulunan bir şehirdir. Batıda Tebuk’le Kızıl Deniz arasında bir yerdir.

Antik Medyen kalıntılarının bulunduğu yer Tayyîb el-ism (

وادي طيب إسم) vadisidir.

Bol su kuyularının bulunduğu bir yerdir.