Arim Seli ve Sed-i Mêrib (3) İKİ BAHÇE

 

İki Bahçe

Mê’rib Barajı ve ‘Arim’le ilgili sebetik yazıtlar;

http://dasi.cnr.it/index.php?id=79&prjId=1&corId=27&colId=0&navId=567459747&recId=2413

http://dasi.cnr.it/index.php?id=79&prjId=1&corId=27&colId=0&navId=40077270&recId=2381

https://www.researchgate.net/publication/281403807_Contribution_a_une_meilleure_comprehension_de_l'histoire_de_la_digue_de_Ma'rib_au_Yemen

لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينٍ وَشِمَالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ (15)

Kuzey’den ve Güney’den İki Bahçe

 

https://www.academia.edu/26971840/2014_Contribution_%C3%A0_une_meilleure_compr%C3%A9hension_de_lhistoire_de_la_Digue_de_Ma%CA%BErib_au_Y%C3%A9men

 

https://static1.squarespace.com/static/5eb18d627d53aa0e85b60c65/t/5f0deaf1b8575d472bc8d6cf/1594747665033/Water+Resources+Wadi+Adhanah+and+Marib+area.pdf

 

https://www.academia.edu/26254262/Der_Staudamm_von_Ma%CA%BErib

 

https://www.researchgate.net/publication/248578868_Dating_the_Ancient_Dam_of_Ma'rib_Yemen

 

Arim Seli ve Sed-i Mêrib (2)

 

Sebe’ ve Mêrib barajı

 سبأ: Sebê’

𐩪𐩨𐩱‎, שְׁבָא‎, Σάβα, ሳባ

“Sebê”, “yedi” veya “yemin” anlamına gelen bir kelime,

Tevrât’ta Sebê’ye işaret edilir;

“Kûş'un oğulları: Seva (סבא/سَبَا), Havila, Savta, Raama, Savteka. Raama'nın oğulları: Şeva (שׁבא/شَبَا), Dedan.” (Tevrât, Yaradılış: 10:7).

مأرب, سـدّ مَـأرِب‎ : Mê'rib (Mê'rib barajı).

 𐩣𐩧𐩨 / 𐩣𐩧𐩺𐩨

Merib veya Mê'rib veya Mê'arib Barajı antik Büyük Baraj.

Kadim Coğrafya Kitablarında Mê’rib ve Konum;

 

Cyrene Eratosthenes, Strabo Geogr., 16, 4, 2 (M.Ö. 3.yy): Μαρίαβα

 Strabo, Geogr. 16, 4, 19 (MÖ 1. yüzyıl): Μαρίαβα

 Yaşlı Mariba Pliny, Nat.. VI, 32, 155 (MS 1. yüzyıl): Mareliabata

 Claudius Ptolemy, Geogr. 6.7.37 (MS 2. yüzyıl): Μαράβα/Μαρά

 Ammianus Marcellinus, Res Gestae 23, 6, 47 (4. yüzyıl): Baraba

 

 

Gassaniler;

 GASANDES (Γασανδεῖς)/GASSÂNÎLER ve el-'ARİM

 

 

Agatharchides (MÖ 208) “Cassandreis”, “ Γασανδεῖς”

 

Diodorus(MÖ 90– MÖ 30)’ta “Gasandes”, “Κασσανιτῶν χώρα”

 

Ptolemy (M.S.100-170 )’de “Cassanitae”, “Γασάνδαι”

 

Diodorus ve Agatharchides, Arabistan'ın bu bölümünün ikliminin diğer bölümlerin ikliminden farklılığına dikkat çekiyor. Diodorus, “Bu ülke” diyor, “komşu bölgeler gibi kavrulmuyorlar, ancak genellikle yazları ılıman hale getiren kar yağışı ve serinletici sağnakların olduğu yumuşak ve kalın bulutlarla kaplıdır. Ülke her türlü meyveyi üretir ve oldukça zengindir.

Marib veya Ma'rib veya Ma'arib Barajı'nın antik Büyük Barajı, MÖ 1. Bin yılda Ma'rib , Arap Yarımadası'nın güneybatı kesiminde bulunan İslam öncesi bir krallık olan Sebe’ Krallığı'nın başkenti (Batı'da Sheba olarak bilinir ) olarak hizmet etti.

Bu krallık, Doğu'dan Batı'ya egzotik ürünler getiren baharat yolundaki konumu nedeniyle gelişti. Krallık, bu rotaya o kadar bağımlıydı ki, M.Ö. 6. yüzyılda karavanlar gelmeyi bıraktığında, yeni yollar sonucunda Sebe’ ekonomisi çöktü. Bununla birlikte, krallık, Himyerliler tarafından fethedildiği MS 3. Yüzyıla kadar var olmaya devam etti.

Geleneksel olarak Ma'rib Barajı'nın MÖ 8./7. yüzyılda yapıldığı söylenir. Bununla birlikte, barajın altındaki alanlardan birini kazıyan bir Alman arkeolojik ekibi, bu anıtın MÖ 2. Bin yılın başlangıcı ile MÖ 1. Bin yıl arasında bir kaç aşamadan geçtiğini ortaya koydu. Her halükarda Ma'rib barajı, halkı için su sağladığı için Sebe’ Krallığının hayatta kalması için şarttı.

 

الغسانيون: Gassânîler:

 

“Me’rib su seddinin yıkılmasından sonra Yemen’den göç ederek III. yüzyıl başlarında Suriye’ye yerleşen Gassânîler Kahtânîler’in Kehlân koluna mensuptur.”

 

Kur’an’ın betimlemeleri, Agatharchides ve Diodorus onaylıyor.

Seddin yıkılış tarihi, Kuzey’e göçler ayrı bir çalışmanın konusu olabilir.

Kur’an’ı Kerîm “سَـيْـل الـعَـرِم” ifadesiyle barajın su taşkını sonucu yıkıldığına vurgu yapar. (34:15-17).

‘Arim Seli ve Sed-i Mêrib (1).

 

 

‘Arim Seli ve Sed-i Mêrib

“فَمَكَثَ غَيْرَ بَعِيدٍ فَقَالَ أَحَطْتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ” (27:22)..

“لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينٍ وَشِمَالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ (15) فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ (16) ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِمَا كَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ (17) وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيهَا لَيَالِيَ وَأَيَّامًا آمِنِينَ (18) فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَيْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِيثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (19)” (34:15-19).

Neml Sûresinde konu edinilen “مَلِكَةُ سَبَا/מלכת שׁבא” Sebe Kraliçesi’dir. Habeşçe “ንግሥተ ሳባ” (Nigist Saba)

 

 

(The National Museum at Addis Ababa)

         “Sebê Melikesi” muhtemel Habeşistan’la ilgilidir. Bu yazıda biz Mê’rib (مأرب) ve ‘Arim Seli’ni  (سَيْلَ الْعَرِمِ) konu edineceğiz.

“عَرِمٌ” Baraj veya su tutan her şeye denir. Kelime belirlidir, ilk muhâtabların “bu-barajı” biliyor olduklarını gösterir. Türkçe’ye “O barajın Seli” şeklinde çevrilebilir. Sebê ile Baraj birlikte düşünüldüğünde bizi Mê’rib Barajına yönlendirir.

 

Yemen'deki Mê’rib antik kentinin yakınında büyük bir barajın kalıntıları yatıyor. Antik dünyanın en büyük mühendislik harikalarından biri olarak kabul edilen “Büyük Mê’rib Barajı”, 580 metre uzunluğunda ve kolaylıkla döneminin en büyük barajlarından biri olmuştur. Büyük Baraj, bulunduğu sürece çölü, o zamanlar güney Arabistan'ın en büyük şehri olan Mê’rib'in etrafında bulunan yüz kilometrekareden fazla kumlu toprağın sulanmasını sağlayan bir vahaya dönüştürdü. 6. yüzyılda baraj çöktüğünde, bu eski ticaret imparatorluğunu yıktı. Büyük Baraj'ın yıkılması ve Mê’rib'in yıkılması bölge tarihinde o kadar önemli bir olaydır.

 

Çölde tarımı mümkün kılmak için Sebêliler, kuyulardan ve kanallardan oluşan geniş bir sulama ağı inşa ettiler. Bu sistemin merkezinde Mê’rib Barajı duruyordu. Harç ve taştan yapılmış baraj, Vadi Adhana(h) tarafından Balaq Tepeleri'ni kesen büyük bir vadiye yayılmıştı.

 

 

Modern tahmine göre, baraj 15 metre yüksekliğinde ve yarım kilometreden uzundu. MÖ 1750 ile 1700 yılları arasında ilk inşa edildiğinde muhtemelen daha mütevazı bir başlangıcı vardı. MÖ 7. yy'da, barajın kuzey ve güney ucunda, nehrin her iki tarafındaki önemli taş işçiliğine bağlı büyük taş ve harç dayanakları ile büyük bir şekil almaya başladı. Bu taş dayanaklar bugün hala ayaktadır.

 Baraj yüzyıllar boyunca birbirini takip eden Sebeli nesiller tarafından ve daha sonra Sebelilerin yerini alan "Himyeri Krallığı"  tarafından yapımı sürdürüldü. Himyeriler, yapının yüksekliğini 14 metreye çıkardılar ve düzenekler, bir çökeltme havuzu ve bir dağıtım tankına bir kilometre uzunluğunda bir kanal inşa ettiler. Bu kapsamlı çalışmalar MS 4. yüzyıla kadar devam etmiştir. Ancak o zamana kadar Mêrib, buhur ve mür pazarını, ilk yıllarında, pagan ibadetiyle olan çağrışımlarından dolayı buhur kullanımını yasaklayan, yükselen Hıristiyan inancına kaptırmıştı. Ticaret düştükçe Mêrib refahını kaybetmeye başladı.

 Çölü bereketli hale getiren ve bölgenin gelişmesini sağlayan Büyük Baraj, bakıma muhtaç hale geldi. Sebelilerin ünlü olduğu karmaşık hidrolik mühendisliği teknikleri yavaş yavaş unutuldu ve barajın bakımı giderek zorlaştı. Sonuç olarak, 5. yüzyılın ortalarından MS .570 yılına kadar baraj düzenli olarak yıkılmaya başlamıştır.

 Barajın çökmesine neyin sebep olduğu çok tartışılıyor. Bazı bilim adamları şiddetli yağmur olduğunu söylerken, diğerleri bir depremin taş işçiliği bozduğuna inanıyor.

 Barajın yıkılmasıyla, sulama sistemi başarısız oldu ve yaklaşık 50.000 kişiden oluştuğu tahmin edilen nüfus, Arap Yarımadası'nın diğer bölgelerine göç etti.

 

https://archive.aramcoworld.com/issue/197802/a.dam.at.marib.htm

Tubba Halkı

 “Tubba Halkı” ve Güney Arabistan Kral/yöneti ünvanları

 

“اَهُمْ خَيْرٌ اَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَالَّذٖينَ مِنْ قَبْلِهِمْ اَهْلَكْنَاهُمْ اِنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمٖينَ” (44:37).

“وَاَصْحَابُ الْاَيْكَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعٖيدِ” (50:14).

 

Necâşî:

Güney Arabistan Krallarına Arabça “النجاشي”, Habeşçe “ንጉሥ” batı dillerinde “negus” denmiştir. Firavun, Kayser, Kisra gibi bir ünvandır.

Mısır Firavun’u

Pers/fars Kisra’sı (husrev’den Kesrô/Kôsrô suryanca)

Habeş Necâşi’si denir.

Tubba: “تبّع ” Habeşçe “ዐበተ” “𐤕𐤁𐤏”

𐩩𐩨𐩲 (Te-Be-‘Ayn) Güney Arabistan’da yine Krallık/yönetici ünvanı olarak kullanılmıştır. “Guldam” yakınlarında “yeha”da bulunan Bronz bir kazanda bu kullanıma denk gelinmiştir. M.Ö. Yedinci yüzyıla veya daha eskiye tarihlenmektedir.

Yeha (Etiyopya)

 

Tigray Bölgesi Yeha/yiha/yaha Tapınağı

ክልል ትግራይ, ትግራይ ክልል, kilil Tigrāy

Tapınak:

Yeha ይሐ yiḥa, 𐩥𐩢  HW; 𐩺𐩢𐩱  Yḥ'

Büyük Yeha Tapınağı (Etiyopya)

Dönem:

Güney Arab:    𐩩 ,𐩣, 𐩲 ,𐩵 Dʿmt (Dalet, Ayn, Mem, Taw).

Hebaşçe: ደዐመተ, D'MT , ዳዓማት Da'amat  veya ዳዕማት, Da'əmat MÖ. 980 - 400

Eritre ve Kuzey Etiyopya (Tigray Bölgesi).

Az sayıda yazıt ayakta kalmıştır.

Aksum Krallığından Önce sona eren bir krallıktır.

Yazıtın Çözümü

Latinize “tb’ krb/d-ysrn”

“Tubba ‘karib, Yasran

“Tubba” “Himyerliler” ile ilişkilendirilmiştir. Necâşî kullanımında daha eski olmalıdır.

Ptolemy Haritasında şu şekilde gösterilebilir;