QUREYŞ'İN İZİ (3)

 

Yine başka bir “Yasal Metin” Sebetik Musned yazıtta Qureyş kelimesine rastlıyoruz, Dar el-Şukr olarak tasnif edilmiş, Bāfaqīh ve Robin (1979), Bron ve Gajda (2005) yazıta işaret ederler. Beni Huşeyş (بني حشيش)’te “شبام الغراس” Şibêm el-Girâs’ta bulunmuştur.

 

Yazıt Resim 3

 

Kitabenin Latince transkripsiyonu

[Fransızca çevirisi]

1  [... ...] 2  [... ...]lhn ʾrs¹m[n ....]rt hgrn [S²]bmm bn (b)[... ...]w-wrq b-kl [... ...]rmm[... ...] w-ʾb[... ...]y-hmw yqrʾnn [... ...]  3  [... ...]w-ʿḏr ʿḏrm w-[....]ws³ʿ w-mnʿ w-htlfn w-s¹tydʿn ʾns¹ yqrʾn [... ...]hnt ʾnṯn qrs²t (𐩤𐩧𐩦𐩩) ʾlh Ḫs¹ʾm[ ...]y ḏn ʿl[m]n w-[... ...]       4  [... ...]ʿn w-yhyfʿnn ʿlmy ʾmlkm w-ʾqwlm ḏ-b-hmw s¹tʿlmy qrs²t (𐩤𐩧𐩦𐩩) w[... ...]nt bny S¹ḫymm w-Rs¹mm w-nkwrn w-kl [... ...] 5  [... ...]ḫdʿm w-ḏ-ʾl yhknnn ʾhn-m[w] ʿ*k*rw l-yknnn w-yfʿ bn wʿln ʾmh-hw qrs²t (𐩤𐩧𐩦𐩩)ʾlhn w-kl ʾs¹ṭr-hn w-ʿlmy-hn w-myfʿ-[hn] w-b— 6  [... ...]mfqn w-s²ftn w-kl ʿlmy s¹tʿlmy l-qrs² (𐩤𐩧𐩦) w-ġnyn w-ws³q l-ywfynn l-qrs²t(𐩤𐩧𐩦𐩩) ʾlh Ḫs¹ʾm w-ḏ-ʾʿḏr-hn w-mlkn f-rʾ wzʾ s²ft w- 7  [... ...]nn b-ʿly hnt ʾnṯn qrs²t(𐩤𐩧𐩦𐩩) ʾl[hn] l-ḍrʿn-hn bn[..] w-qrʾy b-hmw ʿlm w-s¹fḥ mlkn l-qrs²t(𐩤𐩧𐩦𐩩) ʾlhn w-bnt-hn w-ḏ-ʾʿḏr-hn l-qrs² (𐩤𐩧𐩦) b-kl ʾ— 8  [... ... bny S¹ḫy]mm w-Rs¹mm w-[nkw]rn b-qdmy ḏn ʿl[mn ]bn kl ḏ-ys¹tʿlmnn b-ʾṯr ḏn ʿlmn w-mn ḏ-ynhḍn w-hʿf[..] b-ʿly ḏn mfqn w-ts³ʿn w-ʿlmn 9  [... ...]n[... ...]ḥl[...]ṭ... ...hw[... ... ḏ]n ʿlmn b[... ...]

1  [... ...] 2  [... ...], Yarsumites, [... ...] de la ville de Šibām, depuis [... ...] et pièces de monnaie dans tout [... ...] qu'ils ordonnent [... ...] 3  [... ...] descendants des descendants [... ...] l'homme qui commande ordonnera, interdira, détruira et demandera la faveur (?) [... ...] ces femmes, trésorières du dieu de Ḫasaʾ [... ...] cet acte et 4  [... ...] qu'ils produisent les documents des rois et des qayls par lesquels ils ont reconnu les trésorières et [... ...] banū Suḫaym et Rasam et les étrangers et tout [... ...] 5  [... ...] restrictif et ce qu'ils n'imposent pas; s'il est fait opposition, qu'ils soient notifiés à ses servantes, trésorières du dieu; et tous leurs écrits et leurs documents et [leurs] proclamations [... ...] 6  [... ...] documents contraignants et instructions et tous documents qu'ils ont reconnu pour gagner de l'argent, s'enrichir et amasser des biens, qu'ils soient garantis aux trésorières du dieu de Ḫasaʾ et à leurs descendants. Quant au roi, il continuera à promettre et à [... ...] 7  [... ... à la charge de ces femmes, trésorières du dieu, pour les soumettre [... ...] que le roi a signé et décrété pour les trésorières du dieu, leurs filles et leurs descendants, pour gagner de l'argent dans tous [... ...] 8  [... ... banū Suḫay]m et Rasam et les étrangers avant ce document, de tous ceux qui (le) reconnaîtront après ce document. Et celui qui conteste et efface (?) ce document contraignant, cette directive et ce document 9  [... ...] ce document [... ...]

 

Yazıt resim 3 “qrs²t” olarak adlandırılan ve “Tanrının Hazinecileri" olarak kabul edilen bir kadın kategorisiyle ilgilidir.

Yazıt resmi ile ilgili şu linke bakılabilir;

http://dasi.cnr.it/index.php?id=dasi_prj_epi&prjId=1&corId=0&colId=0&navId=350123136&recId=7366

Yazıttaki “qrs²t”e önerilen anlamların içinde “Para Kazanmak”, “Para Biriktirmek” anlamı önerilmiş (Muhammed A. Bafakîh ve Christian J. Robin (1979) veya kelimenin Yemen dilinde (Sebê) “Sığır koruyucusu, bekçisi veya Çoban” (القراش-القارشه = البهائم) anlamına geldiğini ileri sürmüşler. (bknz. « Inscriptions inédites de Yanbuq (Yémen démocratique) », dans Raydān, 2, 1979, pp. 15-76 (résumé en langue arabe : pp. 25-27 de la partie en langue arabe) (en collaboration avec Muḥammad Bāfaqīh).

Çoban anlamını Bafakîh ve Robin, Yazıt “RES 4664” 1’e göre “[.]r(s²t)” okuyuşuyla ileri sürmüşlerdir. RES 4664, 1, parçalıdır ve okunması tahmine dayanmaktadır.

Yine Sebetik Musned bir yazıt BR-Yanbuq 28/1 "guardians of the cattle" (Resim Yazıt 5) şeklinde okunmuş buna itiraz edilmiştir. RES 3945 (http://dasi.cnr.it/index.php?id=dasi_prj_epi&prjId=1&corId=0&colId=0&navId=377878639&recId=7349&vM=yes ) yazıtında “Merâ”, “Sığır” anlamında kelimeler geçmektedir. Yani “Çoban” anlamı tartışmalıdır ve eski ve eksik bir okumadır.

 Schm/Mārib 3 (Resim Yazıt 4) Yazıtı da bu şekildedir;

Yazıt Resim 4

Yazıt Resim 4’ün Latinize edilmesi aşağıdaki gibidir;

1  Yqdmʾl bn Ẓwrqrʾ Qrs² (𐩤𐩧𐩦)

2  Yrs¹(m)

İlgili link;

http://dasi.cnr.it/index.php?id=30&prjId=1&corId=0&colId=0&navId=146644994&recId=9073&mark=09073%2C001%2C004

Yrs¹m bir kabilenin adıdır, buradaki Qrs² (𐩤𐩧𐩦)’de “Sayman”, “Hazineci” olarak okunabilir (Darü'l-Şukr metnindeki qrs²t bu nedenle tanrının “hazinecileri” olarak kabul edilir (Bron ve Gajda 2005; ayrıca bkz. YM 17189) metni.). Yazıt “جبل البلق”ta bulunmuştur:

 

 Yazıt Resim 5

BR-Yanbuq 28 şeklinde adlandırılmıştır,

Bu yazıtta da durum aynıdır;

 

Aşağıdaki okuma önerilmiştir;  

 

Latince Transkipi	Arapça Transkipi
1  ʿly w-Gblt qrs²t— (𐩤𐩧𐩦𐩩) 2  y Brlm ḏ-Yzʾn	1  علي / و جبلت / قرشتي 2  برلم / ذ يزان

 

Ali ve Cebel, “برلم” Zu Yazân'ın parasının “sayman”ıdır. “برلم” bir uyluk veya başka bir şey olabilir.

Buraya kadar Yazıtlar üzerinden “Qureyş” kelimesinin izini sürdük, Kuzey kaynaklı Semitik kaynaklar dışında Güney Kaynaklı Somut yazıtlar ile iki anlam öne çıkmış oldu. Kuzey Kaynaklı Semitik kaynaklar “Köpek Balığı” konusunda hem fikir gibi, Güney Kaynaklı Yazıtlarda “Sayman”, “Hazineci-ler”,  anlamı belirgin. Qureyş Sûresinin bağlamı da “Kervan Ticareti” ile ilintilidir.

 

 “رِحْلَةَ” kelimesinin de ticari bir bağlamı vardır; “Kervan Yükü” anlamı tercih edilebilir.

“وَقَالَ لِفِتْيَانِهِ اجْعَلُوا بِضَاعَتَهُمْ فٖى رِحَالِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَهَا اِذَا انْقَلَبُوا اِلٰى اَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ” (12:62).

“فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فٖى رَحْلِ اَخٖيهِ ثُمَّ اَذَّنَ مُؤَذِّنٌ اَيَّتُهَا الْعٖيرُ اِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ” (12:70).

“قَالُوا جَزَاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فٖى رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ كَذٰلِكَ نَجْزِى الظَّالِمٖينَ” (12:75).

“اٖيلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ” (106:2).

Yine “الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ” Yaz ve Kış Kervan seferlerinin Yemen ve Şam’a yapıldığı tarihsel bilgiler arasında yer almaktadır.

Sonuç olarak, Qureyş’in olası karşılığı “Sayman”, “Hazineci” gibi anlamalara gelebilir, ya da yazının başında Üçüncü görüş olarak alıntıladığımız “قَرَّشَ يُقَرِّشُ”dan “التفتيش” yani “denetleme” veya “Denetmen” anlamına. Bu belki de Fihr b. Mâlik’in yaptığı bir işti “Sayman”, “Hazinedar” veya “Denetmen”. Kabilede ataya nisbetle bu adı aldı. Veya Qureyş’in “ticaret”le yoğunlaşması sebebiyle bu ad verildi. “Köpek Balığı”nın Totemi dolayısıyla bu adı aldıkları bize uzak bir görüş olarak gelmektedir. Fakat Fihr’e “Köpek Balığı” lakabı verilmiş olabilir.

Daha önceki yazılarımızda Ptolemy’de belirlediğimiz konumlarla birlikte harita üzerinde buluntuların olası yerleri aşağıdaki gibidir.

           Not: Ptolemy'nin Koordinatları ve Modern revizyonu ilerde başka bir yazının konusu olacaktır.

 

  

QUREYŞ'İN İZİ (2).

 

Qureyş kelimesinin izini Güney Arabistan’da sürdüğümüzde “Qureyş Kabilesi” geçen bir yazıta rastlıyoruz. Yemen, Şebve’de bulunan bir yazıttır. Ja 919 şeklinde adlandırılmıştır.

Yazıt Resmi 1 kayaya yazılan Sebetik Musned yazıttır.

Yazıt, Albert W.F. Jamme tarafından metin haline aşağıdaki gibi dönüştürülmüştür;

Yazıt Resmi 1 bizim “q-r-ş-h-t-n” geçen yeri işaretlememiz;

  Yazıtın Latince Yazımı ve İngilizce çevirisi;

Latin Alfabesiyle Yazımı	İngilizce Çevirisi
1  Rbbʾṯt Nḍrt Ṣdq— 2  t ʾḫtm Dlyt Ḥytn  3  Nʿms²ʿr (S¹w)dt ʾbwdd  4  Tfṣy Mlḥ(mt) ʾbṣdq Ḥ— 5  ṣynʿm Qrs²htn s²yʿn m— 6  rʾ-s¹n ʾlʿḏ Ylṭ mlk Ḥḍ— 7  rmt bn ʿmḏ(ḫr)	1  Rbbʾṯt, Nḍrt, Ṣdq-  2  t, ʾḫtm, Dlyt, Ḥytn,  3  Nʿms²ʿr, S¹wdt, ʾbwdd,  4  Tfṣy, Mlḥmt, ʾbṣdq, Ḥ- 5  ṣynʿm, of the tribe, followed their 6  lord ʾlʿḏ Ylṭ king of Ḥaḍra- 7  mawt son of ʿmḏḫr.

 

Yazıtla ilgili bilgi için;

http://dasi.cnr.it/index.php?id=dasi_prj_epi&prjId=1&corId=0&colId=0&navId=645215067&recId=1578

Yazıt Resim 1’in anlamlı cümleye dönüştürülmesi;

رباب أثة و نضيرة و صديقة و دالية و حياة و نعم شاعر و سودة و أبودد و تفصي و ملحمة و أب صدق و حصين عم .. القرشيات رافقن سيدهن العزليط ملك حضرموت بن عم ذخر

 

Yazıtla ilgili A. F. L. Beeston’un makalesinde bir başlık “The women of Quraysh”tır;

Bknz.

https://ur.booksc.eu/book/27716481/c5a7a9

https://www.jstor.org/stable/41219276

 

Yazıt Qureyş kabilesinden kadınların isimleri sayılarak, bu kadınların, efendileri Hadramevt (حضرموت) Kralına eşlik ettikleri/takip ettiklerinden bahsediyor. Veya Qureyşli kadınların bir delegasyonunu konu ediniyor. MS. 3.Yüzyıla tarihleniyor.

 

 Yine bir eski güney Arapça yazıtta, “Qureyş” adına rastlıyoruz, YM 17189 olarak sınıflandırılan bu yazıtın, Dar el-Şukr Kraliyet Sarayı,  “San’â The National Museum”da bulunduğu bilgisi var.

Yazıt Resmi 2

 

Kitabe François Bron ve Iwona Gajda’ya göre şöyledir;

Musned	Hicazi	Latin	Bron ve Gajda’nın verdiği anlam
𐩢𐩺𐩺𐩲𐩡𐩺𐩽𐩨 𐩬𐩩𐩽𐩢𐩧𐩪𐩣 𐩤𐩧𐩦𐩩𐩬	ح ظ ي ع ل ي /ب ن ت / ح ر س م  ق ر ش ت ن “حظي-علي بنت حرسم قرشتن”	1  Ḥẓyʿly b— 2  nt Ḥrs¹m 3  qrs²tn	1  Ḥaẓīʿalī fille 2  de Ḥarisum 3  la trésorière (?)

 

Bron ve Gajda’nın kitabede geçen  قرشتن / qrs²tn kelimesine verdikleri Fransızca karşılık “la trésorière”; Türkçe “Sayman” anlamıdır. İngilizce karşılık “the treasurer”dir.  

Yazıt için bknz.

http://dasi.cnr.it/index.php?id=37&prjId=1&corId=0&colId=0&navId=865805022&recId=7371&mark=07371%2C003%2C001

Şöyle bir not düşülmüş;

“This text mentions a category of women called qrs²t, considered "treasurers" of a god (Bron and Gajda 2005; cf. also the text Dār al-Šukr).”

Bu kelime Tanrının "Saymanı" veya "Hazinecileri" anlamına geliyor.

QUREYŞ’İN İZİ (1).

 

QUREYŞ’İN İZİ

Qureyş Sûresinin Mekki olduğunda hem fikir olunmuştur, bağlamda bunu teyit etmektedir.

Zecâc, Qureyş kelimesiyle ilgili söylenenleri özetler;

Qureyş kelimenin türetmesinde (iştiqaq) ayrılıklar vardır. “التَّقَرُّشِ” tan türediğini söyleyenler “التجمُّعُ” “Toplanmak”, “bir araya gelmek”  anlamında olduğunu söylemişlerdir. “القَرْشِ”ten olduğunu söyleyenler “Köpek Balığı” ve “دابةٍ في البحرِ” denizde yaşadığını söylemişler veya “Kazanç” anlamını tercih etmişler.

“وهو الكَسْبُ. وكانت قريشٌ تُجَّاراً” “Qureyş Tüccârdı” denmiştir.

“يقال: قَرَشَ يَقْرِشُ أي: اكتسب”.

Üçüncü görüş “قَرَّشَ يُقَرِّشُ”dan “التفتيش” yani “denetleme” anlamına almıştır.

Zecâc Qureyş’i “فِهْرِ بن مالك” Fihr bin Mâlik ile ilişkilendirir, “فَمَنْ لم يَلِدْه فِهْرٌ فليس بقُرَشيٍّ” Fihr ile bağlantısı olmayanın Qureyşli olmayacağını söylendiğini aktarır. (Bknz. Qureyş Sûresi, الزَّجَّاج, معاني القرآن وإعرابه) 

 İslam Ansiklopedisi de buna benzer şeylere vurgu yapar;

 “Kureyş kelimesi “toplanmak, bir araya gelmek; ticaret yapmak” anlamındaki takarruş kökünden gelmekte ve Fihr b. Mâlik’in soyunun, Kusay b. Kilâb liderliğinde Mekke ve çevresinde ikamet etmek üzere bir araya toplanmış olması veya ticaret yapması sebebiyle böyle adlandırıldığı kaydedilmektedir. Diğer bir görüşe göre ise Kureyş, Kelb ve Esed kabilelerinde olduğu gibi bir hayvan isminden hareketle “köpek balığı” mânasındaki kırş kelimesinden türetilmekte ve köpek balığının denizdeki diğer balıklar karşısında güçlü olması gibi Kureyş’in de diğer kabilelere karşı üstünlüğünü ifade etmektedir. Öte yandan Fihr b. Mâlik’in çocuklarının hac için Mekke’ye gelenler arasında korunmaya muhtaç olanları, fakir ve ihtiyaç sahiplerini tesbit edip sıkıntılarını gidermeye çalıştıkları için “araştırmak, teftiş etmek” anlamındaki takrîş kelimesinden hareketle veya Fihr b. Mâlik’in torunlarından olup kabilenin kervanlarına rehberlik eden Kureyş b. Mahled’e izâfetle bu ismin verildiği zikredilir.” (T.D.V.İslam Ansiklopedisi).

Buna göre Kureyş kelimesine (1) toplanmak, bir araya gelmek; ticaret yapmak; (2) köpek balığı ve (3) araştırmak, teftiş etmek, (4) Fihri bin Malik’in lakabı anlamlarının verildiğini görüyoruz.

Kelimenin diğer Semitik kullanımlarını yokladığımızda;

(קריש) Aramca Karşâ, Arabça (قِرْش )

(כָּרִישׁ), karíş(כְּרִישִׁים ) ,  

Antik Yunanca: καρχαρίας, κάρχαρος

“Köpek Balığı” anlamındadır.

Jastrow’da Köpek Balığı anlamına geldiği teyit eder;

“כָּרֵישׁ, כָּרֵישָׁא I (כרש, cmp. כְּרוֹשְׁיָיתָא) name of a fish, prob. shark. B. Bath. 74ᵃ bot. כריש Ms. M. (ed. כרישא, Ar. כרשא)”

Bknz.  

https://www.sefaria.org/Jastrow%2C_%D7%9B%D6%B8%D6%BC%D7%A8%D6%B5%D7%99%D7%A9%D7%81.1?lang=bi&with=all&lang2=en     

 Yine Aramca bir sözlükte aynı anlamın verildiğini görürüz;

 “מינא דכוורא דשמיה כרשי” To judge by the Arabic equivalent, "shark."

http://cal.huc.edu/oneentry.php?lemma=kr%24%232+N&cits=all     

Talmud’da Rabbi Yohanan’ın anlatımında “sharks” yani “Köpek Balıkları” şeklinde geçer, metin şöyledir;

רבי יוחנן משתעי זימנא חדא הוה קא אזלינן בספינתא וחזינן ההיא קרטליתא דהוו קא מקבעי בה אבנים טובות ומרגליות והדרי לה מיני דכוורי דמקרי כרשא נחית

   “Rabbi Yoḥanan relates: Once we were traveling on a ship and we saw a certain crate [kartalita] in which precious stones and pearls were set, and a species of fish called sharks (כרשא) encircled it. He descended,”

https://www.sefaria.org/Bava_Batra.74b.8?lang=bi&with=all&lang2=en 

 

Qureyş bu adı ne şekilde almış olabilir?

Kelimenin “Köpek Balığı” anlamı tercih edildiğinde, Fihr’in lakabının “Köpek Balığı” olma olasılığı vardır. Bu Oğuz Ata’nın oğlu Kayı(Kayıhan)’nın boy’a verilen adı gibi düşünülebilir, Kayı “güç, kuvvet ve kudret sahibi” anlamındadır.

Veya “Qureyş” bir semboldür Kayı boyunun üç ok bir yay sembolü gibi.

Yine Kelb (Köpek), Esed (Aslan), Nemr (Kaplan), Zıbhe (Kertenkele), Dail (Çakal), Beldel (Sırtlan), Sa’lebe (Tilki) vb. klanın atasının lakabı, klanın sembolü olma olasılığı yüksektir.

On iki İsrâil Kabilesinin Sembolleri gibi